Có nhiều cách định nghĩa khác nhau về nghề đạo diễn, tuỳ theo góc độ nhìn nhận về nghề này: từ quan điểm của những người trong nghề, theo cách nói của những nhà lý luận hoặc chỉ đơn thuần theo góc độ khán giả…

1. Đạo diễn là ai?

Trong phạm vi rộng của từ này, có thể hiểu: Nghề đạo diễn là nghề làm ra một tác phẩm dựa trên những chất liệu có sẵn là: kịch bản, diễn viên, tư liệu thực tế, hiệu ứng kĩ thuật v.v… Tác phẩm của họ có thể bộ phim, vở kịch, vở múa, chương trình truyền hình, buổi biểu diễn ngoài trời, v.v Tất cả đều có đặc điểm chung là: người đạo diễn chính là người chỉ đạo diễn xuất, kiểm soát chung mọi việc, từ khâu đầu đến khâu cuối để tất cả diễn ra hài hoà, đồng điệu, nhịp nhàng theo đúng ý đồ nghệ thuật.

Tuy nhiên, nhắc đến “đạo diễn”, người ta hay nghĩ nhiều đến đạo diễn phim truyện. Bởi họ chiếm số lượng đông đảo, có tầm ảnh hưởng rộng cũng như có vai trò lớn trong giới đạo diễn. Bài viết dưới đây cũng sẽ tập trung mô tả nghề đạo diễn phim truyện.

2. Đạo diễn làm gì?

Công việc chung của nghề đạo diễn:

Lựa chọn kịch bản: Đạo diễn có thể chọn một kịch bản có sẵn, hoặc làm việc với một nhà biên kịch khác để cùng tạo ra một kịch bản ưng ý, cũng có thể tự viết kịch bản. Đây là chất liệu cơ sở đầu tiên để đạo diễn tạo ra sản phẩm của mình.

Làm việc với nhà sản xuất, quay phim, đạo cụ, phục trang…: Đạo diễn có thể chủ động liên hệ với nhà sản xuất để làm bộ phim mình hằng ấp ủ hoặc được mời để làm một bộ phim theo đơn đặt hàng của nhà sản xuất. Đây là khâu giải quyết vấn đề kinh phí cho bộ phim.

Tuyển diễn viên: Đạo diễn trực tiếp tuyển lựa các diễn viên cho phim của mình qua các buổi casting. Có thể là một ngôi sao điện ảnh, cũng có thể là một người mới chưa ai biết đến. Hơn ai hết, làm nghề đạo diễn biết rõ ai sẽ thích hợp nhất với từng nhân vật trong phim.

Chỉ đạo làm phim: Đây là khâu quan trọng nhất. Với kịch bản, diễn viên, trường quay, đạo cụ cùng đoàn làm phim đông đảo, đạo diễn sẽ chỉ đạo dàn dựng, diễn xuất từng cảnh quay sao cho đạt được ý đồ nghệ thuật cao nhất. Mọi bộ phận đều phải tuân theo sự chỉ đạo của đạo diễn.

Hướng dẫn diễn viên hiểu hơn về động cơ, tình cảm, trạng thái… của nhân vật, thúc đẩy, khuyến khích họ diễn xuất tốt hơn – đôi khi bằng những lởi khuyên, động viên nhẹ nhàng, khi khác lại bằng những tiếng quát tháo – bất cứ thứ gì miễn là công việc “chạy” tốt.

Biên tập hậu kì: Sau khi đã làm việc với toàn bộ đoàn làm phim ở trường quay, đạo diễn cùng với người kĩ thuật dựng phim và biên tập phim sẽ ngồi lại cùng nhau để hoàn thiện nốt những khâu cuối cùng: tráng phim, chỉnh sửa, sắp xếp lại các cảnh, điều chỉnh màu sắc hình nét, thực hiện các khâu hiệu ứng, kỹ xảo…

Nghề đạo diễn có khá nhiều mảnh đất “dụng võ”. Tuỳ theo sở thích, năng khiếu cũng như “trường phái” tinh thần của bạn, bạn có thể trở thành đạo diễn của nhiều thể loại phim khác nhau như: đạo diễn phim truyện, đạo diễn phim tài liệu, đạo diễn phim hoạt hình, đạo diễn phim truyền hình, đạo diễn sân khấu, đạo diễn chương trình truyền hình, đạo diễn phim quảng cáo…

3. Phân loại đạo diễn

Đạo diễn phim truyền hình

Công việc của một đạo diễn phim truyền hình có phần đơn giản hơn của đạo diễn phim truyện do sự giản tiện về máy móc, quay phim, điều kiện ánh sáng, trường quay…

Tuy nhiên, xét về góc độ tâm sức và đầu tư chất xám, để làm một tác phẩm phim truyền hình thật sự hay, không hẳn làm đạo diễn phim truyền hình đã dễ hơn làm đạo diễn phim truyện nhựa. Nó cũng đòi hỏi người làm nghề đạo diễn phải đào sâu suy nghĩ về cách thể hiện độc đáo, hấp dẫn đông đảo người xem.

Cuộc sống xung quanh bạn, mối quan hệ của chính bạn với gia đình, bạn bè, xã hội, những hiện tượng phổ biến trong xã hội… Tất cả đều có thể trở thành đề tài cho bộ phim truyền hình của bạn. Những bộ phim truyền hình Việt Nam có đề tài thân thuộc và gần gũi như: 12A và 4H, Những người sống quanh tôi, Mẹ chồng tôi, Phía trước là bầu trời, Hoa cỏ may, Đất và người, Người vác tù và hàng tổng, Ban mai xanh… là những phim được nhiều người yêu thích.

Đạo diễn phim tài liệu

Đạo diễn phim tài liệu cần một tư duy khách quan và khoa học. Công việc của họ là ghi lại một cách trung thực nhất những mặt khác nhau của cuộc sống tự nhiên và xã hội…

Nguyên liệu làm phim của đạo diễn phim tài liệu là thực tế, hành trình của họ là hành trình khám phá, sản phẩm của họ là những góc nhìn độc đáo và chân thực về cuộc sống. Người đạo diễn phim tài liệu không chỉ là một đạo diễn làm phim đơn thuần, mà còn mang phẩm chất của một nhà khoa học với tư duy sắc bén, cách tổ chức hợp lý, nhìn nhận vấn đề thấu suốt.

Nguyên tắc cơ bản nhất của phim tài liệu là nhìn một cách sâu sắc vào cuộc sống xung quanh, tìm thấy ở hàng nghìn hiện tượng điều khẳng định, tôn nổi cho ý nghĩa nghệ thuật… Nếu như nhìn thấy cái gì đó thú vị trên đường, nhất định phải quay, không bao giờ được nghĩ rằng còn nhìn thấy như vậy nhiều lần, còn kịp quay nó. Vì vậy, nên sẵn sàng máy quay. Nó không thể ở trong hộp, mà phải luôn ở bên mình, trong tay.

Đạo diễn phim hoạt hình

Trên thực tế, hoạ sĩ phim hoạt hình thường kiêm luôn vai trò của đạo diễn. Họ không chỉ là người tạo ra mô hình nhân vật mà còn là người thổi hồn cho nhân vật. Các nhà sản xuất thường chỉ đảm nhiệm các khâu kỹ thuật và chiến dịch quảng cáo cho đầu ra.

Thế giới của những đạo diễn phim hoạt hình tương đối khác so với các đạo diễn phim truyện hay phim tài liệu, bởi hầu hết mọi thứ trong phim đều là sản phẩm của trí tưởng tượng. Tuy nhiên, đạo diễn phim vẫn phải nghiên cứu thực tế, lấy cơ sở cho bộ phim của mình. Có những đạo diễn đã mất cả năm trời chỉ để hoàn thành một thước phim hoạt hình dài 5 phút.

Đạo diễn sân khấu

Công việc đạo diễn này có đặc thù riêng về thời gian, địa điểm và quy mô so với các đạo diễn khác. Đạo diễn sân khấu làm việc với các diễn viên trên những sân khấu nhỏ trong các nhà hát, sàn diễn, sàn múa… Mọi ý tưởng được chuyển tải chủ yếu qua cử chỉ, động tác, gương mặt, giọng nói, trang phục của diễn viên. Sẽ có rất ít đạo cụ hỗ trợ.

Đạo diễn sân khấu không có nhiều công cụ để thực hiện các cảnh theo ý muốn vì không gian diễn ra vở diễn của họ hạn chế trong khung sân khấu. Nhưng đó lại chính là điều kiện tuyệt vời để đạo diễn gieo mầm và thăng hoa khả năng tư duy ước lệ của mình.

Đạo diễn chương trình truyền hình, phim quảng cáo

Mỗi chương trình truyền hình bạn xem hàng ngày đều có tổng đạo diễn. Công việc của người đạo diễn chương trình truyền hình hơi khác so với đạo diễn phim thông thường. Họ chủ yếu làm chương trình theo những cấu trúc đã xác định rõ thay vì để cho trí tưởng tượng tung hoành như trong phim hư cấu. Tuy nhiên, họ vẫn cần phải phát huy tính sáng tạo cao để mỗi chương trình có thêm nhiều điểm hấp dẫn khán giả. Sự hấp dẫn đó đến từ việc thực hiện tốt từng khâu nhỏ: người dẫn chương trình, phần phỏng vấn khán giả, thực hiện các phóng sự nhỏ xen kẽ, kĩ thuật trường quay, ánh sáng, âm thanh, khách mời…

Người đạo diễn chương trình truyền hình phải bao quát đầy đủ các bộ phận cấu thành nên cả chương trình, có sự dàn xếp sắp đặt về nhân vật, câu chuyện… nhưng hạn chế tối đa tính hư cấu, mà nghiêng về tính tả thực hơn. Nghề này có liên quan mật thiết đến nghề báo. Trên thực tế, có rất nhiều đạo diễn chương trình truyền hình là nhà báo, hoặc làm công việc gần gũi với báo chí.

Để có những chương trình truyền hình bạn thường xem, người đạo diễn đã phải chuẩn bị trước đó hàng tháng trời. Họ có thể ghi hình trong mỗi đợt (vài ngày đến một tuần) số lượng chương trình đủ dùng cho cả tháng hoặc nhiều hơn thế.

Ngoài ra, cũng có những đạo diễn làm các phim/ đoạn quảng cáo. Đặc trưng cơ bản của công việc này là đặc biệt chú trọng đến hình ảnh, âm thanh ấn tượng. Những đoạn phim đó thường rất ngắn (10 – 30 giây), nên yêu cầu về hình ảnh và âm thanh là rất cao, sao cho nó có thể ghi dấu ấn mạnh nhất vào giác quan và trí nhớ của người xem. Nó phải mang tính khác lạ, nhịp điệu nhanh, hình ảnh sắc nét, âm thanh cuốn hút. Hiện nay, nhiều đạo diễn phim truyện và phim truyền hình vẫn thường tham gia làm phim quảng cáo để tạo nguồn thu, lấy đó làm điều kiện để nuôi dưỡng sự nghiệp điện ảnh của mình.

4. Đạo diễn làm việc ở đâu?

Nghề đạo diễn là một nghề hết sức tự do. Bạn có thể làm việc trong những hãng phim lớn như: Xưởng phim truyện l, Hãng phim truyện Việt Nam, Hãng phim tài liệu Trung ương, Hãng phim hoạt hình Trung ương, Hãng phim Truyền hình Việt Nam, Hãng phim Truyền hình Tp. Hồ Chí Minh, Đài Truyền hình Trung ương, Đài Truyền hình địa phương… Hiện nay, có nhiều hãng phim tư nhân được thành lập, mở ra cơ hội thử tài lớn cho các đạo diễn: Hãng phim Phước Sang, Hãng phim Thiên Ngân, Hãng phim Lasta, Hãng phim Ánh Việt…

Khi đã vào nghềđạo diễn, để tạo ra tác phẩm, đạo diễn sẽ:

• Làm việc trong trường quay

Trường quay có thể là nơi đạo diễn gắn bó hàng tháng ròng, tạo ra đủ cảnh hỉ, nộ, ái, ố trong bộ phim của mình. Tuy nhiên, không có nhiều trường quay trên thế giới có thể đáp ứng được nhu cầu bối cảnh. Kinh đô điện ảnh thế giới Hoollywood là nơi có tập trung những trường quay lớn như Universal, Paramount Pictures, 20th Century Fox, DreamWorks… với công nghệ hiện đại.

Cảnh con tàu Titanic lênh đênh trên đại dương trong bộ phim nổi tiếng Titanic, rồi thảm hoạ xảy ra với hàng trăm con người… hoàn toàn được dàn dựng trong trường quay. Sự chìm nổi của con tàu chỉ nằm trong phạm vi trường quay, không hề có đại dương khủng khiếp nào.

Riêng với các đạo diễn chương trình truyền hình, trường quay thường nhỏ hơn với vài trăm ghế ngồi và bục sân khấu cho nhân vật và người dẫn chương trình. Trong không gian đó, đạo diễn chương trình truyền hình phải dàn dựng sao cho mọi thứ thật nhất quán. Với những chương trình trực tiếp, không có cơ hội làm lại. Mỗi sự “lệch pha” giữa các khâu với nhau đều có thể khiến chương trình bị đổ bể hoặc ít nhất là kém hấp dẫn.

• Làm việc tại hiện trường

Nhiều khi trường quay không đủ khả năng đáp ứng với trí tưởng tượng của đạo diễn, và họ lại lên đường để kiếm tìm nơi mà nhân vật của họ sẽ sống, làm việc, thể hiện mình. Khi rong ruổi trên những thảo nguyên bạt gió, khi thám hiểm nơi thâm sơn cùng cốc, có lúc lại rảo bước trên những vùng sa mạc cháy nắng… Đạo diễn là người sẽ đặt chân lên mọi vùng đất để tìm kiếm những bối cảnh thích hợp trong bộ phim của mình. Đạo diễn xuất hiện ở bất cứ địa danh nào mà bộ phim cần cảnh quay.

Ở Việt Nam, cho đến nay vẫn chưa có một trường quay đủ lớn để người đạo diễn dựng toàn bộ bối cảnh phim. Do vậy, phần lớn các cảnh quay được thực hiện tại một địa điểm hoặc địa phương nào đó.

• Làm việc trên sân khấu

Đây là nơi làm việc chính của những đạo diễn sân khấu. Mỗi vở diễn có thể từ mười mấy đến vài chục diễn viên. Người đạo diễn sân khấu tạo ra các vở kịch, múa… phục vụ trực tiếp khán giả trong nhà hát.

Ngoài ra, có những chương trình biểu diễn ngoài trời cũng cần có đạo diễn chỉ đạo nghệ thuật chung. Phạm vi sân khấu của họ khi đó có thể là cả quảng trường rộng lớn, với hàng trăm, thậm chí hàng nghìn diễn viên. Người đạo diễn khi đó phải có con mắt tổng quát để đảm bảo các màn nghệ thuật đồng đều và đẹp mắt.

• Làm việc với máy tính

Đặc biệt là với các đạo diễn làm phim hoạt hình, phim viễn tưởng, kinh dị… hoặc những phim có sử dụng hiệu ứng đặc biệt. Lúc này, đạo diễn cần làm việc với các kĩ thuật viên máy tính để tạo ra những cảnh bằng đồ hoạ, phục vụ cho nội dung phim. Hiện nay, không chỉ phim giả tưởng, mà nhiều phim hiện thực cũng cần đến sự hỗ trợ của các hiệu ứng hình ảnh, kĩ xảo đặc biệt từ vi tính. Cảnh chiến trận, máy bay rơi đi thăng bằng trên dây… đều nhờ đến yếu tố này. Đạo diễn cần phải am hiểu về khả năng đáp ứng của các loại kĩ xảo này để sử dụng một cách hợp lí, đạt hiệu quả trong phim của mình.

5. Học nghề đạo diễn ở đâu?

•  Các trường đào tạo chuyên nghiệp

Bạn muốn lựa chọn nghề đạo diễn làm con đường tương lai của mình? Vậy bạn sẽ tìm học nghề này ở đâu và bạn phải bắt đầu như thế nào? Hàng ghế số 7 sẽ đưa ra một số gợi ý cùng bạn.

* Đào tạo trong nước

Hiện nay, chúng ta có hai cơ sở đào tạo ngành đạo diễn chính trong nước là: Trường Đại học Sân khấu & Điện ảnh Hà Nội, Trường Đại học Sân khấu & Điện ảnh Tp. Hồ Chí Minh

Ngoài ra, đối với những người trong nghềđạo diễn, họ còn có cơ hội tham gia vào các khóa đào tạo ngắn hạn của các hãng phim truyện, hãng phim truyền hình. Đôi khi có những đợt tập huấn trong vài tháng ở nước ngoài hoặc tại Việt Nam nhưng do một số chuyên gia nước ngoài giảng dạy.

* Du học nước ngoài

Hiện nay, có rất nhiều cơ hội học nghề đạo diễn tại các trường đại học danh tiếng trên thế giới. Vấn đề tài chính có thể được giải quyết bằng việc các bạn tìm kiếm học bổng, tài trợ từ các tổ chức hỗ trợ đào tạo điện ảnh của nước ngoài tại Việt Nam, từ các đại sứ quán v.v… Điều kiện tiên quyết là bạn phải có năng lực ngoại ngữ tốt, kế đến là có năng khiếu về ngành này.

Có nhiều trường đại học đào tạo nghề đạo diễn có uy tín trên thế giới như: Trường Đại học Califonia, Đại học Chicago, Viện Cao học nghệ thuật California, Học viện điện ảnh Bắc Kinh, v.v…

• Và cuộc sống là “trường học” quý nhất

Thực tế trong nghề đạo diễn có rất nhiều đạo diễn tài năng không qua bất cứ một trường đào tạo đạo diễn nào cả. Sự học của họ là tự học, tự tìm hiểu, nghiền ngẫm và cảm thấu nghệ thuật.

Trong nền điện ảnh Việt Nam, đạo diễn Đặng Nhật Minh là một người như vậy. Ông vốn dĩ là một phiên dịch viên tiếng Nga, tình cờ được phân công về dịch phim cho Fafilm Việt Nam. Ông có một quá trình dài làm quen với điện ảnh, rồi dấn thân vào nghề lúc nào không hay. Thực ra Đặng Nhật Minh chưa học một trường lớp điện ảnh chuyên nghiệp nào, tất cả những gì ông thể hiện trong phim với vai trò là đạo diễn đều là sự tích lũy và trải nghiệm cá nhân.

Đạo diễn Jonh Ford – “cột cái của ngôi đền Hollywood”, một trong những con người đã vĩnh viễn tạc vào lịch sử của điện ảnh, nhân vật đáng khâm phục tạo nên thời đại vàng son của Hollywood, tác giả của 140 bộ phim và chủ nhân của 6 giải Oscar… đã học nghề đạo diễn từ vai trò là công nhân đóng giày đến người làm đạo cụ.

Không ai dạy họ làm đạo diễn cả, nhưng cũng không ai ngăn được họ học nghề đạo diễn. Lý do lớn nhất để họ trở thành đạo diễn tài năng, có lẽ là do chính bản thân họ đã nỗ lực để làm việc cống hiến hết sức mình.